Enyanjula mu bucaafu bw'obuveera .
Obuveera bwakyusa ensi, nga buwa eby’okugonjoola ebizibu okuva mu by’obulamu okutuuka ku by’amayumba. Naye, okukozesa kwayo okusukkiridde kwatonda ensozi za kasasiro. Luno lufumo lwa njuyi bbiri: okunyanguyira n'ebivaamu. Ekigere kya Plastic's Global kigazi nnyo. Ttani ezisoba mu buwumbi buna n’ekitundu ezaakolebwa, nga ekitundu kyayo kizzeemu okukozesebwa. Ennyanja, ebisolo by’omu nsiko, n’ebifo ebirabika obulungi byetikka omugugu. Minzaani etiisa naye okumanya nti efuuwa ekikolwa.Plastic pollution si nsonga ya butonde yokka; Ye alamu ya societal. Kikwata ku bulamu bw’ennyanja, kiyingira mu mmere, era kikosa obulamu bwaffe. Okugikolako kikulu nnyo eri obulamu bw’ensi yaffe n’obwaffe.
Okulinnya kw’obuveera obukola .
Ebyafaayo ebikwata ku nsonga: okuva ku Bakelite okutuuka ku buwumbi bwa ttani .
Olugendo lw’obuveera lwatandika ku ntandikwa y’ekyasa eky’amakumi abiri. Bakelite eyayiiya mu 1907, ye yali akaveera akaasooka okukolebwa mu bujjuvu. Kyalaga entandikwa y’omulembe omupya. Okumala emyaka mingi, okukola obuveera kwalinnya nnyo, ne kukyusa amakolero n’obulamu obwa bulijjo.
Obuveera mu nsi yonna okumala emyaka .
Okukola obuveera kweyongedde nnyo. Mu 1950, okufulumya ebintu mu nsi yonna kwali kwa ttani obukadde bubiri. Mu mwaka gwa 2015, yatuuka ku ttani ezisoba mu bukadde 380 buli mwaka. Okulinnya kuno kulaga okwesigamira kwaffe okweyongera ku pulasitiika olw’okukozesebwa okw’enjawulo.
Ekitala eky’amasasi abiri eky’obuyiiya bw’obuveera .
Obuyiiya obw’obuveera bwaleeta emigaso mingi —ebintu ebizitowa, ebiwangaala, n’okukola ebintu bingi. Wabula ebirungi bino bijja n’ebizibu ebikulu. Obujama obutasalako n’okwonooneka kw’obutonde bw’ensi bye bisinga okweraliikiriza ennaku zino.
Okukosa obutonde bw’ensi obuva mu kasasiro w’obuveera .
Obulamu bw’omu nnyanja n’enkola y’obutonde bw’ensi nga bitiisibwatiisibwa .
Kasasiro w’obuveera ayingidde mu nnyanja zaffe. Kitabula obulamu bw’omu nnyanja, ne kikyusa ensengekera z’obutonde. Microplastics, obutundutundu obutonotono, naddala bwa bulabe. Zinyiga obutwa ne zimira ebisolo, ne ziyingira mu lujegere lw’emmere.
Obulabe bwa microplastics microplastics bitundutundu bitono okusinga 5mm mu bunene. Ziva mu bisasiro ebinene eby’obuveera n’obuwuka obutonotono mu by’okwewunda. Obutoffaali buno buyingizibwa mu biramu, ne buleeta obulabe mu mubiri n’obucaafu bw’eddagala.
Okwekulukuunya n’okumira ebisolo by’omu nsiko okutabula mu bifunfugu by’obuveera kya bulabe nnyo eri ebisolo by’omu nsiko. Ebisolo bisobola okusibirwa mu nnyindo ekivaako okulumwa oba okufa. Okumira kya bulabe kyenkanyi, kubanga kisobola okuziyiza enkola z’okugaaya emmere n’okuyingiza obutwa mu biramu.
Ebifo ebisuulibwamu kasasiro n'omusika gwa kasasiro w'obuveera .
Obuwangaazi bwa pulasitiika kikolimo mu bifo ebisuulibwamu kasasiro. Kiwangaala okumala ebyasa bingi, nga kitwala ekifo. Ebifo ebisuulibwamu kasasiro bujulizi ku buwangwa bwaffe obw’okusuula, ng’obulungi bujja ku ssente nnyingi ez’obutonde.
Obuwangaazi bw’obuveera mu bifo ebisuulibwamu kasasiro tebuvunda mu biramu; It photodegrades, okumenya mu bitundu ebitono eby’obutwa. Enkola eno efulumya eddagala ery’obulabe, ettaka n’amazzi ebifuula ettaka ery’obulabe okumala ebikumi n’ebikumi by’emyaka.
Okukulukuta kw’eddagala ery’obutwa ng’obuveera buvunda, bufulumya eddagala eriyinza okuseeyeeya mu ttaka. Obutwa buno busobola okutaataaganya ensengekera z’obutonde n’okuleeta obulabe eri obulamu bw’abantu. Okukulukuta butwa obusirise, nga busaasaana mpola okuyita mu butonde.
Abalwadde ba Oceans abasirise .
Ttani z’obuveera eziyingira mu nnyanja buli mwaka .
Obukadde n’obukadde bwa ttani z’obuveera zikola ekkubo mu nnyanja zaffe buli mwaka. Omuwendo guno oguwuniikiriza guva ku kuddukanya kasasiro n’okusuula kasasiro mu ngeri etali ntuufu. Enkosa eno egenda wala, ekosa ebiramu eby’omu nnyanja n’ebitonde.
Ekitundu kya kasasiro ekinene ekya Pacific .
Mu Pacific, waliwo ekitundu ekinene ennyo, ekitundu ekinene eky’omu Pacific. Ye gyre y’ebisasiro by’obuveera, ekwata ebikumi n’ebikumi bya mayiro z’oku nnyanja. Patch eno ejjukiza nnyo omuze gwaffe ogw’obuveera n’ebivaamu.
Enkola z’emigga: Ebikulu ebiyamba mu bucaafu bw’ennyanja .
Emigga gikola nga emikutu, nga gitwala kasasiro w’obuveera okuva ku lukalu okudda ku nnyanja. Zino ziyamba nnyo mu bucaafu bw’ennyanja. Emigga 1,000 egy’oku ntikko gikola ebitundu 80% ku buveera bw’emigga mu nsi yonna obufuluma mu nnyanja. Okukola ku kino kyetaagisa okussa essira ku nkola y’okuddukanya kasasiro ow’oku mugga.
Ekizibu ky'okuddukanya kasasiro w'obuveera mu nsi yonna .
Ebitundu 0.5% ebikola enjawulo 100% .
Ebitundu 0.5% byokka ku kasasiro w’obuveera akoma mu nnyanja zaffe. Ekitundu kino kiyinza okulabika ng’ekitono, naye enkosa yaayo ya maanyi nnyo. Kikiikirira obukadde n’obukadde bwa ttani ezikosa ebiramu eby’omu nnyanja n’ebitonde. Ekitundu kino kyetaaga 100% ku kufaayo kwaffe n’okukola.
Okuddukanya obubi kasasiro w’obuveera .
Kasasiro w’obuveera kizibu kya nsi yonna ekisibuka mu kuddukanya obubi. Ekitundu ekinene eky’obuveera tekiddamu kukola bintu wadde okwokya. Kikoma mu bifo ebisuulibwamu kasasiro oba ekisinga obubi, mu mbeera z’obutonde.
Obuveera obutali bumu, obutayokebwa, era obutajjudde kitundu kyakuna eky’obuveera buddukanyizibwa bubi. Kasasiro ono taddamu kukola, tayokebwa oba aterekebwa mu bifo ebisulwamu amazzi. Kifuuka eky’obulabe eri obucaafu bw’obutonde bw’ensi, emirundi mingi nga kifuna ekkubo mu makubo g’amazzi n’ennyanja.
Enkyukakyuka y’obudde n’obucaafu bw’obuveera: ebiseera eby’omu maaso ebiyungiddwa .
Omukka ogufuluma mu buveera ogufuluma mu mubiri .
Obulamu bwa pulasitiika butandika n’omukka ogufuluma mu bbanga. Okufulumya obuveera bufulumya CO2, ekintu ekikulu ekivaako enkyukakyuka y’obudde. Enkola eno erimu okuggya n’okulongoosa amafuta g’ebintu ebikadde, agafulumya omukka guno omunene.
Okutema ebibira okusobola okuggyamu amafuta g’ebintu ebikadde .
Emboozi ya Origin ya pulasitiika esibiddwa ku kutema ebibira. Okuggyamu amafuta g’ebintu ebikadde kitera okuvaako okuggya ebibira. Kino tekikoma ku kufulumya kaboni aterekeddwa wabula era kikendeeza ku busobozi bw’ensi okunyiga CO2, ekyongera enkyukakyuka y’obudde.
Methane afulumira mu bifo ebisuulibwamu kasasiro .
Obuveera bwe bukoma mu bifo ebisuulibwamu kasasiro, buyamba ku mukka gwa methane. Nga obuveera bumenya mu ngeri ya anaerobic, bifulumya omukka gwa methane, omukka ogw’amaanyi ogw’omu ttaka. Ebifo ebisuulibwamu kasasiro bikulu, naye nga bitera okubuusibwa amaaso, ensibuko y’ebifulumizibwa bino mu nsengekera y’enkyukakyuka y’obudde.
Ebiva mu bulamu bw’omuntu .
Microplastics mu mmere yaffe .
Microplastics ziyingidde mu mmere yaffe. Basangibwa mu by’ennyanja, bakola ekkubo erigenda ku ssowaani zaffe. Okukwatibwa kuno kuleeta obulabe obutamanyiddwa, kubanga ebikosa obulamu bw’abantu okumala ebbanga eddene tebinnaba kutegeerekeka bulungi.
Okukwatibwa eddagala n’obulabe eri obulamu .
Obuveera bulimu eddagala ery’obulabe omuli n’ebitaataaganya enkola y’endwadde z’omu lubuto. Okukulukuta okuva mu biveera, eddagala lino liyinza okufuula emmere n’amazzi obucaafu. Zikwatagana n’ensonga z’ebyobulamu ezitali zimu, okuva ku butakwatagana mu busimu okutuuka ku bizibu by’okuzaala.
Omulumbaganyi asirise: Microplastics mu bitundu by’omubiri gw’omuntu .
Okunoonyereza okwakakolebwa kuzudde microplastics mu bitundu by’omubiri gw’omuntu. Omulumbaganyi ono omusirise ayinza okuba ekintu ekiddako ekinene eky’obulamu. Okubeerawo kwa microplastics kulaga nti obucaafu bw’obuveera si nsonga ya butonde yokka wabula ya bulabe butereevu eri obulamu bw’abantu.
Enkola z’ebiseera eby’omu maaso ebitaliimu buveera .
Ebikolwa by’omuntu kinnoomu olw’enkyukakyuka .
Okusalawo kw’omuntu kinnoomu kuyinza okuleetawo enkyukakyuka ey’okwegatta. Nga tulonda ebirala ebiyinza okuddamu okukozesebwa, tusobola okusala ennyo ku nkozesa y’obuveera. Ensawo eziddamu okukozesebwa, eccupa z’amazzi, n’ebintu ebikozesebwa mu kukola ebintu (containers) bye bintu ebituufu ebigenda mu bulamu obutaliimu buveera.
Reusable Alternatives Okukyusa ku bintu ebiddamu okukozesebwa kikolwa kyangu naye nga kya maanyi. Kikendeeza ku kwesigama ku buveera obukozesebwa omulundi gumu, nga buno buva ku bucaafu obukulu.
Okukendeeza ku buveera obukozesa obuveera obukozesebwa omulundi gumu ku buveera obukozesebwa omulundi gumu kikulu nnyo. Kuno kw’ogatta ebintu ng’obusaanyi, ebikozesebwa mu kukola ebintu, n’ebintu ebizingiddwa mu buveera. Okukendeeza okutono kugatta ku kukosa okw’amaanyi.
Obuwagizi bw'abantu mu kitundu n'amateeka .
Ebitundu ne gavumenti birina kinene nnyo mu kukola ebiseera eby’omu maaso ebitaliimu buveera. Enkola eziwagira n‟enteekateeka z‟abantu b‟omukitundu zisobola okuvuga enkyukakyuka ez‟amaanyi.
Okuwera obuveera okuwera obuveera kitera okubaawo era ekikola obulungi mu mateeka. Kikubiriza okukozesa ebirala ebisobola okuwangaala n’okukendeeza ku bucaafu obuva mu buveera.
Okuwagira enteekateeka z’ebyenfuna ebyekulungirivu ebyenfuna ebyekulungirivu bitumbula okuddamu okukozesa n’okuddamu okukola ebintu. Okuwagira enteekateeka ng’ezo kiyamba okuggala loopu ku kasasiro w’obuveera, okukuza enkola ey’okuwangaala.
Amaanyi g’okukola okw’okwegatta .
Enteekateeka z’ensi yonna n’enkolagana .
Enteekateeka z’ensi yonna zigatta amawanga mu kulwanyisa obuveera. Enkolagana, okufaananako n’ekibiina ky’amawanga amagatte ekikola ku by’ennyanja Clean Seas, ekuza enkolagana y’ensi yonna. Kaweefube ono agenderera okukendeeza ku kasasiro w’obuveera n’okutumbula enkola ezisobola okuwangaala mu nsi yonna.
Obuvunaanyizibwa bw’ekitongole n’obuyiiya .
Bizinensi zirina ekisumuluzo ky’obuyiiya mu kuddukanya kasasiro. Nga ziwambatira obuvunaanyizibwa bw’ekitongole, amakampuni gasobola okukola eby’okuddako ebitali bya bulabe eri obutonde bw’ensi mu kifo ky’obuveera. Omulimu gwabwe mu kutondawo ebintu ebisobola okuwangaala kikulu nnyo mu biseera eby’omu maaso ebitaliimu buveera.
Kampeyini z’okusomesa n’okumanyisa abantu .
Okusoma kye kitanda ky’enkyukakyuka. Kampeyini z’okumanyisa abantu zitegeeza abantu ku kabi akali mu bucaafu obuva mu buveera. Bazzaamu amaanyi okukola era bawagira enkyukakyuka mu ndowooza okutuuka ku nkozesa ey’olubeerera era ey’obuvunaanyizibwa.
Mu kukola ku buzibu bw’ensi yonna obw’obucaafu obuva mu buveera, twekenneenyezza okweyongera okw’amaanyi mu kukola obuveera, ebikosa obutonde bw’ensi ebigenda ewala, n’enkolagana ey’okukwatagana wakati wa kasasiro w’obuveera n’enkyukakyuka y’obudde. Emboozi eno eraga omulimu omukulu ogw’okuddukanya kasasiro mu ngeri entuufu naddala mu nsi ezirina ssente eza wakati, era n’eggumiza okubeerawo okw’entiisa okw’obuveera obutonotono mu nkola yaffe ey’emmere n’akabi akayinza okubaawo mu bulamu bwabyo. Tuteesezzaako n’obukulu bw’ebikolwa by’omuntu kinnoomu, okuwagira abantu, obuvunaanyizibwa bw’ebitongole, n’enteekateeka z’ebyenjigiriza mu kuvuga enteekateeka ey’okwegatta okutuuka ku biseera eby’omu maaso ebiwangaala, ebitaliimu buveera. Emboozi eno eggumiza obwetaavu bw’okufuba ennyo okuyiiya, okukendeeza, n’okuddamu okukola ekkubo lyaffe okuva mu mbeera eno ey’obutonde, okukakasa ensi ennungi eri bonna.
Okumanya ebisingawo ku mulamwa guno, osobola okutunuulira ebikozesebwa bino:
