Seensa faalama pilaastikii .
Pilaastikiin addunyaa irra deebi'ee boca, furmaata kunuunsa fayyaa irraa gara mana jireenyaatti dhiyeessa. Taʼus, garmalee itti fayyadamuun isaa gaarreen balfa uume. Oduu gama lamaa ti: mijannaa fi bu'aa. Miila pilaastikiin addunyaa irratti qabu bal'aadha. Ton biliyoona 4.5 ol kan oomishame yoo ta’u, firaakshiniin deebi’ee kan hojjetamedha. Galaanni, bineensonni bosonaa fi lafti lafa ba’u. Iskeeliin sodaachisaa ta'us gocha spurs.Pilaastikii faalama dhimma naannoo qofa miti; Alaarmii hawaasaati. Jireenya galaanaa irratti dhiibbaa qaba, sansalata nyaataa keessa seena, fayyaa keenyas irratti dhiibbaa qaba. Fayyaa pilaaneetii keenyaa fi kan keenyaaf furmaata kennuunis murteessaadha.
Olka'iinsi oomisha pilaastikii .
Haala seenaa: Bakelite irraa gara toonii biliyoonaan lakkaa’amutti .
Imalli pilaastikii jalqaba jaarraa 20ffaa keessa jalqabe. Bakelite bara 1907 kan kalaqame, pilaastikii guutummaatti sinteetikii ta'e isa jalqabaa ture. Bara haaraa jalqabuu isaa agarsiise. Waggoota kurnan darban keessatti oomishni pilaastikii industirii fi jireenya guyyaa guyyaa ol ka’eera, jijjiiru.
Oomisha pilaastikii addunyaa waggoota darban keessa .
Omishni pilaastikii haalaan guddateera. Bara 1950tti oomishni addunyaa naannoo toonii miliyoona 2 ture. Bara 2015tti waggaatti toonii miiliyoona 380 ol gahe. Dambaliin kun fayyadama adda addaatiif pilaastikii irratti hirkatamuu keenya dabalaa dhufe calaqqisiisa.
billaa qara lamaa kalaqa pilaastikii .
Kalaqni pilaastikii faayidaa hedduu fide—meeshaalee salphaa, turtii, fi baay’ee hojjechuu danda’u. Haa ta’u malee faayidaan kun hanqina guddaa qaba. Faalama itti fufiinsa qabuu fi miidhaa naannoo har’a yaaddoo guddaadha.
Dhiibbaa naannoo balfa pilaastikii .
Jireenya galaanaa fi sirna ikoo naannoo balaa jala jiru .
Balfi pilaastikii galaana keenya keessa seenee jira. Jireenya galaanaa kan wal-xaxu yoo ta’u, sirna ikoo naannoo jijjiira. Keessattuu maaykiroopilaastikiin, xixiqqoo, miidhaa qaba. Summii xuuxanii bineensotaan liqimfamanii, sansalata nyaataa keessa seenu.
Rifeensi maaykiroopilaastikii maaykiroopilaastikii guddina 5mm gadi ta’eedha. Isaanis caccabaa pilaastikii gurguddaa fi microbeads irraa kan dhufan meeshaalee miidhaginaa keessatti. Partikilootni kun orgaanizimootaan kan liqimfaman yoo ta’u, miidhaa fiizikaalaa fi faalama keemikaalaa fida.
Bineensota bosonaa caccabaa keessatti wal-xaxuun wal-xaxuu fi liqimsuu bineensota bosonaa irratti balaa hamaadha. Bineensonni kiyyootti galuu waan danda’aniif miidhaan ykn du’a fiduu danda’u. Sirna bullaa’insa nyaataa ugguruu fi summii orgaanizimootaa keessa galchuu waan danda’uuf, liqimsuun walqixa balaa qaba.
Bakka kuufamaa fi hambaa balfa pilaastikii .
Umuriin isaa pilaastikiin bakka kuufama bakka itti kuufamudha. Jaarraa hedduuf itti fufa, bakka fudhate. Bakkeewwan balfa itti kuufamu aadaa keenya darbachuuf ragaadha, bakka mijannaan baasii naannoo guddaa ta’een dhufu.
Umuriin pilaastikii pilaastikii bakka kuufamaatti argamu baay’ee hin manca’u; Footoodeegireedii, gara summii xixiqqootti cabsee. Adeemsi kun keemikaalota miidhaa geessisan gadhiisa, madda biyyee fi bishaanii waggoota dhibbaan lakkaa’amaniif faalu.
Keemikaala summii qabu akka pilaastikaa gadi bu’eetti liqimsuudhaan keemikaalota lafa keessa lixuu danda’an liqimsu. Summiin kun sirna ikoo naannoo jeequu fi fayyaa namaa irratti balaa fiduu danda’a. Dhangala’aan sun summii callisaa yoo ta’u, suuta suutaan naannoo keessaa babal’ata.
Galaanota callisanii rakkatan .
Pilaastikiin toonii waggaatti galaana seenu .
Pilaastikiin toonii miliyoonaan lakkaa'amu waggaa waggaan galaana keenya keessa seena. Lakkoofsi nama ajaa’ibu kun bu’aa bulchiinsa balfaa fi balfa gahaa hin taaneeti. Dhiibbaan jiru fagoo kan jiru yoo ta’u, jireenya galaanaa fi sirna ikoo naannoo irratti dhiibbaa qaba.
Balfa guddaa Paasifikii .
Afloat Pacific keessatti naannoo bal'aa, bakka balfa guddaa Paasifikii jira. Innis gyre caccabaa pilaastikii yoo ta'u, maayilii galaanaa dhibbaan lakkaa'amu kan hammatedha. Paachiin kun araada pilaastikii keenyaa fi bu’aa isaa yaadachiisa gaddisiisaadha.
Sirna lagaa: Faalama galaanaa irratti gumaachota gurguddoo .
Laggeen balfa pilaastikii lafa irraa gara galaanaatti geessuun akka karaatti hojjetu. Isaanis faalama galaanaa irratti gumaachota guddaadha. Laggeen 1,000 ol ta’an pilaastikii lagaa addunyaa keessaa %80 ta’u. Kana furuun furmaata bulchiinsa balfa olka’aa irratti xiyyeeffachuu gaafata.
Rakkoo bulchiinsa balfa pilaastikii addunyaa .
0.5% kan 100% garaagarummaa qabu .
Balfa pilaastikii %0.5 qofatu galaana keenya keessatti xumurama. Dhibbeentaan kun xiqqaa fakkaachuu danda’a, garuu dhiibbaan isaa guddaa dha. toonii miliyoonaan lakkaa’aman kan lubbu qabeeyyii galaanaa fi sirna ikoo naannoo irratti dhiibbaa geessisan bakka bu’a. Firaakshiniin kun xiyyeeffannoo fi gocha keenya keessaa %100 gaafata.
Balfa pilaastikii haala gaariin bulchuu .
Balfi pilaastikii rakkoo addunyaa bu’uura badaa irraa maddedha. Pilaastikiin guddaan deebi’ee hin fayyadamne, hin gubatu. Dhuma irratti bakka kuufama ykn, kan caalu, naannoo uumamaa keessatti.
kan hin deebine, kan hin marfamne, fi lafa hin guunne kan hin guutamnedha. Balfa pilaastikii harka afur keessaa tokko Balfi kun bakka kuufama cufame keessatti deebi’ee hin fayyadamu, hin gubatu ykn hin kuufamu. Faalama naannoof saaxilamaa ta’a, yeroo baay’ee karaa bishaanii fi galaanaatti karaa argata.
Jijjiirama qilleensaa fi faalama pilaastikii: egeree walitti hidhame .
Gaasiin giriin haawusii oomisha pilaastikii irraa gadi lakkifamu .
Marsaan jireenyaa pilaastikii gaasii manaa gadi lakkifamu irraa eegala. Pilaastika oomishuuf CO2 gadhiisa, kunis jijjiirama qilleensaaf gumaacha guddaa qaba. Adeemsi kun boba’aa fosiilii baasuu fi qulqulleessuu kan of keessaa qabu yoo ta’u, kunis gaazota kana keessaa hamma guddaa ta’a.
Bosona Boba'aa Foossilii Baafachuuf Bosona Bosonaa .
Seenaan ka'umsa pilaastikii bosona ciruutiin hidhamee jira. Boba’aa fosiilii baasuun yeroo baay’ee bosona akka buqqa’u taasisa. Kunis kaarboonii kuufame gadhiisuu qofa osoo hin taane dandeettii lafaa CO2 xuuxuu hir'isa, jijjiirama qilleensaa hammeessa.
Meetiinii bakka kuufama irraa gadi lakkisu .
Pilaastikiin bakka kuufamaatti yeroo xumuramu, gadi lakkifamuu meetiinii keessatti gumaacha qaba. Pilaastikoonni anaeroobikiidhaan yeroo caccaban, gaasii manaa humna guddaa qabu meetiinii gadhiisu. Bakki kuufamaa madda gadi lakkifamuu kanaa kan guddaa, garuu yeroo baay’ee kan bira darbamuudha.
Bu'aa Fayyaa Namaa .
Microplastics sansalata nyaataa keenya keessatti .
Maaykiroopilaastikiin sansalata nyaataa keenya keessa seeneera. Nyaata galaanaa keessatti kan argaman yoo ta’u, gara saanii keenyaatti karaa tolfatu. Saaxilamummaan kun balaa hin beekamne fida, sababiin isaas dhiibbaan yeroo dheeraa fayyaa namaa irratti qabu ammallee guutummaatti hubatamuu hin qabu.
Saaxilamummaa keemikaalaa fi balaa fayyaa .
Pilaastikiin keemikaalota miidhaa geessisan kan of keessaa qabu yoo ta’u, endocrine disruptors dabalatee. Keemikaalonni kun oomishaalee pilaastikii irraa kan liqimfaman nyaataa fi bishaan faaluu danda’u. Isaanis dhimmoota fayyaa adda addaa waliin kan walqabatan yoo ta’u, madaallii hormoonii irraa kaasee hanga rakkoo walhormaataatti.
Weerara callisaa: Maaykiroopilaastikii qaamolee namaa keessatti .
Qorannoon dhiheenya kana godhame qaamolee namaa keessatti maaykiroopilaastikii adda baaseera. Weerarri callisaa kun yaaddoo fayyaa guddaa itti aanu ta'uu danda'a. Argamuun maaykiroopilaastikiin faalamni pilaastikii dhimma naannoo qofa osoo hin taane fayyaa namaa irratti kallattiin balaa akka ta’e agarsiisa.
Tooftaalee egeree pilaastikii irraa bilisa ta’eef .
Jijjiiramaaf gochoota dhuunfaa .
Filannoon dhuunfaa jijjiirama waloo fiduu danda’a. Filannoo irra deebiin itti fayyadamuu danda’an filachuudhaan, itti fayyadama pilaastikii haalaan hir’isuu dandeenya. Borsaa, qaruuraa bishaanii fi meeshaaleen irra deebiin itti fayyadamuu danda’an gara jireenya pilaastikii irraa bilisa ta’etti tarkaanfii qabatamaadha.
Filannoon irra deebiin itti fayyadamuu danda’amu gara wantoota irra deebi’anii itti fayyadamuu danda’anitti jijjiiruun gocha salphaa ta’us humna guddaa qabuudha. Pilaastikoota itti fayyadaman irratti hirkatanii jiraachuu hir'isa, kunis madda faalamaa guddaa dha.
Pilaastikoota itti fayyadaman itti fayyadaman hir’isuun pilaastika yeroo tokkotti hir’isuun murteessaadha. Kunis wantoota akka qorqorroo, meeshaalee nyaataa fi oomishaalee pilaastikiin marfaman of keessatti qabata. Hir’inni xixiqqoo walitti dabalamee dhiibbaa guddaa qaba.
Deeggarsa Hawaasaa fi Seera Baasaa .
Hawaasni fi mootummoonni egeree pilaastikii irraa bilisa ta’e bocuu keessatti gahee murteessaa qabu. Imaammattoonni deggersaa fi jalqabbii hawaasaa jijjiirama guddaa oofuu danda’u.
Borsaa pilaastikii ugguruun boorsaa pilaastikii ugguruun tarkaanfii seera baasuu barame fi bu’a qabeessa ta’edha. Filannoo itti fufiinsa qabutti fayyadamuu ni jajjabeessa, faalama pilaastikiis ni hir’isa.
Deeggarsa jalqabbii dinagdee geengoo dinagdeen geengoo ta’e meeshaalee irra deebiin itti fayyadamuu fi deebi’anii fayyadamuu ni jajjabeessa. Inispeekshiniiwwan akkasii deeggaruun balfa pilaastikii irratti loop cufuuf gargaara, sirna itti fufiinsa qabu guddisuu.
Humna tarkaanfii waloo .
jalqabbii fi tumsa addunyaa .
Inishiyeetiiwwan addunyaa qabsoo faalama pilaastikii irratti saboota tokko ta’u. Walta’iinsi, akkuma duula galaana qulqulluu Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii, tumsa idil-addunyaa ni guddisa. Tattaaffiin kun balfa pilaastikii hir’isuu fi hojii itti fufiinsa qabu addunyaa guutuutti guddisuuf kan kaayyeffatedha.
Itti gaafatamummaa fi kalaqa dhaabbataa .
Dhaabbileen daldalaa furtuu kalaqa bulchiinsa balfaa qabatanii jiru. Itti gaafatamummaa dhaabbilee hammachuudhaan dhaabbileen filannoowwan pilaastikiif mijatoo ta’an guddisuu danda’u. Gaheen isaanii oomisha itti fufiinsa qabu uumuu keessatti egeree pilaastikii irraa bilisa ta’eef murteessaadha.
Duula Barnootaa fi Hubannoo .
Barnoonni bu'uura jijjiiramaati. Duulli hubannoo uumuu balaa faalama pilaastikii ummataaf beeksisuu. Tarkaanfii kakaasuun gara fayyadama itti fufiinsa qabuu fi itti gaafatamummaa qabuutti akka ce’u yaada ni leellisu.
Rakkoo addunyaa faalama pilaastikii furuu keessatti, oomisha pilaastikii, dhiibbaa naannoo fagoo isaa, fi walitti dhufeenya balfa pilaastikii fi jijjiirama qilleensaa gidduu jiru haala ajaa’ibaatiin dabaluu isaa qoranneerra. Haasaan kun gahee murteessaa bulchiinsa balfaa sirrii ta’e kan mul’ise yoo ta’u, keessumaa biyyoota galii giddu galeessaa qaban keessatti, akkasumas sansalata nyaataa keenyaa fi balaa fayyaa isaan mudachuu danda’u keessatti maaykiroopilaastikiin jiraachuu sodaachisaa ta’uu hubachiiseera. Akkasumas, sochii waloo gara egeree itti fufiinsa qabu, pilaastikii irraa bilisa ta’etti oofuu keessatti gochoota dhuunfaa, deeggarsa hawaasaa, itti gaafatamummaa dhaabbataa, fi jalqabbii barnootaa irratti mari’anneerra. Mariin kun rakkoo naannoo kana keessaa karaa keenya kalaquuf, hir’isuu fi deebi’anii fayyadamuu, pilaaneetii fayyaa qabdu hundaaf ta’u mirkaneessuuf, barbaachisaa ta’uu cimsa.
Mata duree kana ilaalchisee odeeffannoo bal’aa argachuuf, qabeenya kana ilaaluu dandeessu:
