ناساندنی پیسبوونی پلاستیک
پلاستیکی جیهانی لە قاڵب دایەوە، کە چارەسەرەکانی لە بواری چاودێری تەندروستیەوە تا خانوو پێشکەش دەکرد. بەڵام زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی شاخەکانی بەفیڕۆدان دروست کرد. چیرۆکێکی دوو لایەنەیە: ئاسانکاری و دەرئەنجام. شوێنپێی جیهانی پلاستیک فراوانە. زیاتر لە 4.5 ملیار تۆن بەرهەم هێنراوە، بە بەشێکی کەمی ریسایکل. ئۆقیانوسەکان و گیانلەبەرە کێوییەکان و دیمەنە سروشتییەکان ئەو قورساییەیان لەسەرە. تەرازووەکە ترسناکە بەڵام زانینی ئەوەی کە کردارەکان هان دەدات. پیسبوونی پلاستیکی تەنها پرسێکی ژینگەیی نییە؛ زەنگی کۆمەڵایەتییە. کاریگەری لەسەر ژیانی دەریایی هەیە، دەچێتە ناو زنجیرە خۆراکییەکان و کاریگەری لەسەر تەندروستیمان هەیە. چارەسەرکردنی بۆ تەندروستی هەسارەکەمان و ئێمە زۆر گرنگە.
سەرهەڵدانی بەرهەمهێنانی پلاستیکی
زەمینەی مێژوویی: لە باکلایتەوە بۆ ملیارەها تۆن
گەشتی پلاستیک لە سەرەتای سەدەی بیستەم دەستی پێکرد. باکێلیت کە لە ساڵی ١٩٠٧ داهێنرا، یەکەم پلاستیکی تەواو دروستکراو بوو. سەرەتای سەردەمێکی نوێی نیشان دا. لە ماوەی دەیان ساڵدا بەرهەمهێنانی پلاستیکی بەرزبووەوە، پیشەسازییە گۆڕاوەکان و ژیانی ڕۆژانە.
بەرهەمهێنانی پلاستیکی جیهانی بەدرێژایی ساڵان
بەرهەمهێنانی پلاستیکی بە شێوەیەکی بەرچاو گەشەی کردووە. لە ساڵی ١٩٥٠ بەرهەمی جیهانی نزیکەی ٢ ملیۆن تۆن بوو. تا ساڵی ٢٠١٥ ساڵانە گەیشتە زیاتر لە ٣٨٠ ملیۆن تۆن. ئەم هەڵکشانە ڕەنگدانەوەی زیادبوونی پشتبەستنمانە بە پلاستیک بۆ بەکارهێنانی جۆراوجۆر.
شمشێری دوودەمی داهێنانی پلاستیکی
داهێنانی پلاستیکی چەندین سوودی هێنا- کەرەستەی سووک، مانەوە، و گشتگیربوون. بەڵام ئەم سوودانە بە کەموکوڕییەکی بەرچاوەوە دێن. پیسبوونی بەردەوام و زیانەکانی ژینگە نیگەرانی سەرەکییە لەمڕۆدا.
کاریگەری ژینگەیی پاشماوەی پلاستیکی
ژیانی دەریایی و ئیکۆسیستەمەکانی ژێر هەڕەشە
پاشماوەی پلاستیکی دزە کردووەتە ناو ئۆقیانوسەکانمانەوە. ژیانی دەریایی دەگرێتەوە، ئیکۆسیستەمەکان دەگۆڕێت. مایکرۆپلاستیکی، تەنۆلکە بچووکەکان، بە تایبەتی زیانبەخشن. ژەهرەکان هەڵدەمژن و لەلایەن ئاژەڵەکانەوە دەخورێن، دەچنە ناو زنجیرە خۆراکیەکەوە.
هەڕەشەی مایکرۆپلاستیکی مایکرۆپلاستیکی پارچەی کەمتر لە 5 ملم لە قەبارەدا. ئەوان لە پاشماوەی پلاستیکی گەورەتر و مایکرۆبیدە لە جوانکاریدا هاتوون. ئەم تەنۆلکانە لەلایەن زیندەوەران دەخۆنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە فیزیایی و پیسبوونی کیمیایی.
تێکەڵبوون و خواردن لەلایەن گیانلەبەرە کێوییەکان لە پاشماوەی پلاستیکیدا مەترسییەکی زۆرە بۆ سەر گیانلەبەرە کێوییەکان. ئاژەڵەکان دەتوانن گیریان خواردبێت و ببێتە هۆی برینداربوون یان مردن. خواردن بە هەمان شێوە مەترسیدارە، چونکە دەتوانێت سیستەمی هەرسکردن بلۆک بکات و ژەهرەکان بخاتە ناو زیندەوەرانەوە.
زبڵدان و میراتی پاشماوەی پلاستیکی
تەمەن درێژی پلاستیک نەفرەتێکە لە زبڵدانەکاندا. بۆ چەندین سەدە بەردەوامە، شوێن دەگرێت. شوێنەکانی زبڵدانەکان بەڵگەی کلتوری فڕێدراومانە، کە ئاسانکارییەکە بە تێچووی ژینگەیی زۆر دێت.
تەمەن درێژی پلاستیک لە پلاستیکەکانی زبڵدانەکاندا، زیندەیی تێکنادات؛ فۆتۆدیگراد دەکات، دەشکێت و دەبێتە پارچەی ژەهراوی بچووکتر. ئەم پرۆسەیە ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان و پیسکردنی سەرچاوەی خاک و ئاو بۆ ماوەی سەدان ساڵ ئازاد دەکات.
شلبوونەوەی ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان لەگەڵ تێکچوونی پلاستیکەکان، ئەو ماددە کیمیاییانە دەبڕن کە دەتوانن بچنە ناو زەویەوە. ئەم ژەهرانە دەتوانن ئیکۆسیستەمەکان تێکبدەن و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ دروست بکەن. شلکردنەوەکە ژەهرێکی بێدەنگە، هێواش هێواش لە ژینگەدا بڵاودەبێتەوە.
زەریاکان لە زەریاکان بێدەنگن
ساڵانە تۆنێک لە پلاستیک کە دەچنە ناو زەریاکانەوە
ساڵانە بە ملیۆنان تۆن پلاستیک رێگەی خۆیان دەکەنە ناو ئۆقیانوسەکانمان. ئەم فیگەرە سەرسوڕهێنەرە لە ئەنجامی بەڕێوەبردنی پاشماوەی ناتەواو و زبڵ و خاشاکەوەیە. کاریگەرییەکە زۆر دوور و درێژە، کاریگەری لەسەر ژیانی دەریایی و ئیکۆسیستەمەکان هەیە.
زبڵی گریت زەریای هێمن
ئاو لە زەریای هێمن ناوچەیەکی فراوانە، کە زبڵی گەورەی زەریای هێمنە. گیرە لە پاشماوەی پلاستیکی، سەدان میل دەریایی دەگرێتەوە. ئەم پەچە بیرهێنانەوەیەکی تاریکە بۆ ئالوودەبوون بە پلاستیکی و دەرئەنجامەکانی.
سیستەمی ڕووبار: بەشداربووانی سەرەکی لە پیسبوونی دەریاکان
ڕووبارەکان وەکو کۆندێکت کاردەکەن و پاشماوەی پلاستیکی لە زەویەوە بۆ دەریا هەڵدەگرن. ئەوان بەشداربووی بەرچاون لە پیسبوونی دەریاکان. 1000 ڕووباری سەرەکی 80%ی دەردانی پلاستیکی ڕووباری جیهانی بۆ ناو زەریاکە پێکدەهێنن. چارەسەرکردنی ئەمە پێویستی بە گرنگیدان بە چارەسەرەکانی بەڕێوەبردنی پاشماوەی سەرەوە هەیە.
قەیرانی جیهانی بەڕێوەبردنی پاشماوەی پلاستیکی
0.5% کە جیاوازی 100% دروست دەکات
تەنها 0.5%ی پاشماوەی پلاستیکی لە ئۆقیانوسەکانماندا کۆتایی دێت. ئەم ڕێژەیە ڕەنگە کەم دەرکەوێت، بەڵام کاریگەرییەکانی گەورەن. نوێنەرایەتی ملیۆنان تۆن دەکات کە کاریگەرییان لەسەر ژیانی دەریایی و ئیکۆسیستەمەکان هەیە. ئەم بەشە داوای 100%ی سەرنج و کردارەکانمان دەکات.
خراپ بەڕێوەبردنی پاشماوەی پلاستیکی
پاشماوەی پلاستیکی قەیرانێکی جیهانییە کە ڕەگ و ڕیشەی لە خراپ بەڕێوەبردندایە. بەشێکی بەرچاو لە پلاستیک نە ریسایکل دەکرێت و نە سووتێنراوە. کۆتایی بە زبڵدانەکان دێت یان لە ژینگە سروشتییەکان خراپتر.
ریسایکل نەکراو و سووتێنەر و پڕنەکراوە یەک لەسەر چوار پاشماوەی پلاستیکی بە خراپ بەڕێوەدەبرێت. ئەم پاشماوەیە ریسایکل ناکرێت، دەسوتێنرێت، یان لە زبڵدانی مۆر کراودا هەڵدەگیرێت. دەبێتە هۆی لاوازبوونی پیسبوونی ژینگە، زۆرجار رێگەی خۆی دەدۆزێتەوە بۆ ناو رێڕەوی ئاو و زەریاکان.
گۆڕانی کەشوهەوا و پیسبوونی پلاستیکی: داهاتوویەکی تێکەڵاو
دەردانی گازی گەرمخانەیی لە بەرهەمهێنانی پلاستیکی
سوڕی ژیانی پلاستیک بە دەردانی گازی گەرمخانەیی دەست پێدەکات. بەرهەمهێنانی پلاستیک CO2 ئازاد دەکات کە بەشدارێکی سەرەکییە لە گۆڕانی کەشوهەوا. پرۆسەکە بریتییە لە دەرهێنان و پاڵاوتنی سووتەمەنی بەردینی، کە بڕێکی بەرچاو لەم گازە دەردەدەن.
دارستانبڕین بۆ دەرهێنانی سووتەمەنی بەردینی
چیرۆکی سەرچاوەی پلاستیک بەستراوەتەوە بە دارستانبڕین. دەرهێنانی سووتەمەنی بەردینی زۆرجار دەبێتە هۆی لابردنی دارستانەکان. ئەمەش نەک تەنها کاربۆنی هەڵگیراو ئازاد دەکات بەڵکو توانای زەوی بۆ هەڵمژینی CO2 کەمدەکاتەوە، کە گۆڕانی کەشوهەوا توندتر دەکات.
دەردانی میتانی لە زبڵدانەکان
کاتێک پلاستیک لە زبڵدانەکاندا کۆتایی دێت، بەشدارە لە دەردانی گازی میتانی. لەگەڵ شکاندنی پلاستیکەکان بە شێوەیەکی بێ هەوا، میتانی ئازاد دەکەن کە گازی گەرمخانەیی بەهێزە. زبڵدانەکان سەرچاوەیەکی بەرچاوە، بەڵام زۆرجار چاوپۆشی لێدەکرێت، ئەم دەردانیانە لە هاوکێشەی گۆڕانی کەشوهەوادا.
دەرئەنجامەکانی تەندروستی مرۆڤ
مایکرۆپلاستیکی لە زنجیرە خۆراکەکانماندا
مایکرۆپلاستیکەکان دزەیان کردووەتە ناو زنجیرە خۆراکی ئێمەوە. لە خواردنە دەریاییەکاندا دەدۆزرێتەوە، ڕێگەی خۆیان دەگرنە بەر بۆ پلێتەکانمان. ئەم بەرکەوتنە مەترسییە نادیارەکان دروست دەکات، چونکە هێشتا کاریگەرییە درێژخایەنەکان لەسەر تەندروستی مرۆڤ بە تەواوی تێنەگەیشتوون.
بەرکەوتنی کیمیایی و مەترسییەکانی تەندروستی
پلاستیک مادەی کیمیایی زیانبەخشی تێدایە، لەوانەش تێکدەرانی هێلکەدان. ئەم ماددە کیمیاییانە لە بەرهەمە پلاستیکیەکان شلبوونەوە، دەتوانن خۆراک و ئاو پیس بکەن. ئەوان پەیوەستن بە کۆمەڵێک کێشەی تەندروستیەوە، لە ناهاوسەنگی هۆرمۆنەکانەوە تا کێشەکانی زاوزێ.
داگیرکەری بێدەنگ: مایکرۆپلاستیکی لە ئەندامەکانی مرۆڤدا
توێژینەوە نوێیەکان مایکرۆپلاستیکییان لە ئەندامەکانی مرۆڤدا دۆزیوەتەوە. ئەم داگیرکەری بێدەنگە دەتوانێت نیگەرانی گەورەی داهاتووی تەندروستی بێت. بوونی مایکرۆپلاستیکی ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە پیسبوونی پلاستیک تەنها پرسێکی ژینگەیی نییە بەڵکو مەترسییەکی ڕاستەوخۆیە بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ.
ستراتیژییەکان بۆ داهاتوویەکی بێ پلاستیک
کرداری تاکەکەسی بۆ گۆڕانکاری
هەڵبژاردنی تاکەکەسی دەتوانێت ببێتە هۆی گۆڕانکاری بەکۆمەڵ. بە هەڵبژاردنی بەدیلەکانی دووبارە بەکارهێنەرەوە، دەتوانین بەکارهێنانی پلاستیکی بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکەینەوە. کیسی دووبارە بەکارهێنەرەوە و بتڵی ئاو و دەفرەکان هەنگاوی پراکتیکییە بەرەو شێوازێکی ژیانی بێ پلاستیک.
گۆڕینی بەدیلەکانی دووبارە بەکارهێنەرەوە بۆ شتە دووبارە بەکارهێنراوەکان کردارێکی سادە و لە هەمان کاتدا بەهێزە. پشت بەستن بە پلاستیکە تاک بەکارهێنانەکان کەمدەکاتەوە کە سەرچاوەیەکی سەرەکی پیسبوونە.
کەمکردنەوەی پلاستیکە تاک بەکارهێنانەکان کە لەسەر پلاستیکە تاک بەکارهێنانەکان دەکشێتەوە زۆر گرنگە. ئەمەش شتومەکی وەک پەڕۆ و چەقۆ و بەرهەمە پلاستیکیەکان دەگرێتەوە. کەمکردنەوەی بچووک کاریگەرییەکی بەرچاوی هەیە.
پشتگیری کۆمەڵایەتی و یاسادانان
کۆمەڵگا و حکومەتەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەیە لە داڕشتنی داهاتوویەکی بێ پلاستیک. سیاسەتەکانی پشتیوانی و دەستپێشخەرییە کۆمەڵایەتییەکان دەتوانن گۆڕانکارییەکی گەورە بەخۆیەوە ببینن.
قەدەغەکردنی کیسی نایلۆن لە قەدەغەکردنی کیسی نایلۆن، کارێکی یاسایی باو و کاریگەرە. هانی بەکارهێنانی بەدیلەکانی بەردەوام دەدات و پیسبوونی پلاستیک کەم دەکاتەوە.
پشتگیری بۆ دەستپێشخەرییەکانی ئابووری بازنەیی ئابوورییەکی بازنەیی دووبارە بەکارهێنانەوە و دووبارە بەکارهێنانەوەی کەرەستەکان بەرەوپێش دەبات. پشتگیریکردنی ئەم جۆرە دەستپێشخەرییانە یارمەتیدەرە بۆ داخستنی لوپ لەسەر پاشماوەی پلاستیکی، پەروەردەکردنی سیستەمێکی بەردەوامتر.
هێزی کردەوەی بەکۆمەڵ
دەستپێشخەری و هاوبەشی جیهانی
دەستپێشخەرییە جیهانییەکان نەتەوەکان لە بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی پلاستیکدا یەکدەخات. هاوبەشیەکان، وەک کەمپەینی دەریای پاکی نەتەوە یەکگرتووەکان، هاوکاری نێودەوڵەتی پەروەردە دەکەن. ئەم هەوڵانە ئامانجیان کەمکردنەوەی پاشماوەی پلاستیکی و پێشخستنی پراکتیزە بەردەوامەکانە لە سەرانسەری جیهاندا.
بەرپرسیارێتی کۆمپانیا و داهێنان
بازرگانەکان کلیلی داهێنان لە بەڕێوەبردنی پاشماوەدا بەدەستەوەیە. بە وەرگرتنی بەرپرسیارێتی کۆمپانیاکان، کۆمپانیاکان دەتوانن بەدیلەکانی دۆستی ژینگە بۆ پلاستیک پەرەپێبدەن. ڕۆڵی ئەوان لە دروستکردنی بەرهەمی بەردەوامدا بۆ داهاتوویەکی بێ پلاستیک زۆر گرنگە.
هەڵمەتەکانی پەروەردە و هۆشیاری
پەروەردە بەردی بناغەی گۆڕانکارییە. هەڵمەتەکانی هۆشیاری خەڵک لە مەترسییەکانی پیسبوونی پلاستیک ئاگادار دەکەنەوە. ئەوان ئیلهام بەخشن بۆ کردار و داکۆکی لە گۆڕینی بیرکردنەوە بەرەو بەکاربردنێکی بەردەوامتر و بەرپرسیارانەتر.
لە چارەسەرکردنی قەیرانی جیهانی پیسبوونی پلاستیکدا، ئێمە بەرزبوونەوەی دراماتیکمان لە بەرهەمهێنانی پلاستیکی، کاریگەرییە ژینگەییەکانی دوور مەودا، و پەیوەندییە تێکەڵاوەکەی نێوان پاشماوەی پلاستیکی و گۆڕانی کەشوهەوادا بەدواداچوونمان کردووە. لە گفتوگۆکەدا تیشکی خستۆتە سەر ڕۆڵی گرنگی بەڕێوەبردنی پاشماوەی دروست، بە تایبەت لە وڵاتانی داهاتی مامناوەند، و جەختی لەسەر بوونی مەترسیداری مایکرۆپلاستیکی لە زنجیرە خۆراکی ئێمە و مەترسییە تەندروستییە ئەگەرییەکانیان کردووەتەوە. هەروەها باسمان لە گرنگی کردەوەی تاکەکەسی، پشتیوانی کۆمەڵگا، بەرپرسیارێتی کۆمپانیاکان، و دەستپێشخەرییە پەروەردەییەکان کردووە لە هاندانی بزووتنەوەیەکی بەکۆمەڵ بەرەو داهاتوویەکی بەردەوام و بێ پلاستیک. دیالۆگەکە جەخت لەسەر پێویستی هەوڵێکی هاوبەش دەکاتەوە بۆ داهێنان و کەمکردنەوە و ریسایکلکردنی ڕێگەی دەرچوونمان لەم دۆخە ژینگەییەی ژینگە، ئەمەش هەسارەیەکی تەندروستتر بۆ هەمووان مسۆگەر دەکات.
بۆ زانیاری وردتر لەسەر ئەم بابەتە، دەتوانن ئاماژە بەم سەرچاوانەی سەرەوە بکەن:
